Skąd Tatarzy na Podlasiu?
Pierwsi Tatarzy przybyli na ziemie polskie na przełomie XIV i XV wieku, gdzie pełnili służbę wojskową. Uczestniczyli oni ramię w ramię z Polakami i Litwinami w bitwie pod Grunwaldem. Jednak dopiero większe nadania ziemi Tatarzy otrzymali od Jana III Sobieskiego głównie jako nagrody za zasługi w walkach wewnętrznych, podczas walk z Karolem XII i Stanisławem Leszczyńskim. Tatarzy zamieszkujący między innymi Bohoniki czy Kruszyniany są zatem potomkami osadników tatarskich z tamtych czasów.
Po przybyciu na Podlasie mieli bardzo mało własnych kobiet, co zmuszało ich do wiązania się z miejscowymi, wtedy to stawali się szlachcicami i przyjmowali polskie nazwiska. Ci Tatarzy, którzy chcieli pozostać przy swoich nazwiskach rodowych mogli to uczynić tylko dzięki zasługom na polach bitew. Żyjąc wśród Polaków, zaczęli przejmować ich język oraz niektóre zwyczaje, nadal jednak pozostając wierni tradycjom wynikającym z ich ojczystej religii. Na skutek postępującej na przestrzeni wieków integracji, a nawet asymilacji, kultura tatarska stała się częścią współczesnej kultury polskiej. Do czasów dzisiejszych Tatarzy zachowali jednak swoją odrębność, a to za sprawą pielęgnowania i przekazywania z pokolenia na pokolenie tradycji oraz religii.
Tradycje Tatarskie
Nadal obchodzone są święta muzułmańskie (bajramy). Największe z nich i najhuczniej obchodzone to: Ramadan Bajram (koniec postu), Kurban Bajram (święto Ofiarowania obchodzone na pamiątkę ofiary, jaką Abraham miał złożyć z własnego syna) oraz Aszurejny Bajram (obchodzony na pamiątkę stworzenia Adama i u ratowania Noego). Święta te mają dla Tatarów polskich o tyle ważne znaczenie, iż są okazją do spotkania w większym gronie, jak również zawiązywania nowych znajomości między młodzieżą. Na przykład podczas święta Kurban Bajram organizowane są tańce dla młodzieży, na których mogą zawiązywać się znajomości pomiędzy dziewczętami i chłopcami z innych stron. Pełnią one funkcję swoistego rynku matrymonialnego. Obecnie takie bale organizowane są corocznie. Ważny jest fakt, iż na zabawy te niechętnie zaprasza się osoby niebędące muzułmanami, wyjątkiem są małżeństwa mieszane.
Nadal również kultywowane są obrzędy nadania imienia (azan), zawierania małżeństwa oraz rytuał pogrzebowy. Tatarzy skrzętnie pielęgnują również miejsca kultu religijnego, czyli meczety i miziary (cmentarze).
Jednakże niewiele przetrwało do dziś z szeroko rozwiniętej tradycji tatarskiej oraz muzułmańskiej. Coraz mniej przedstawicieli młodego pokolenia potrafi czytać Koran. Znacznie więcej młodzieży wyjeżdża również do większych miast.
Szlak Tatarski
Będąc na Podlasiu warto wybrać się na wycieczkę szlakiem „polskiego orientu”, jak nazywany jest szlak miejscowości związanych z ponad 300 letnią historią osadnictwa tatarskiego na ziemiach polskich. Część tego szlaku proponujemy Państwu w ramach „Tygodnia nad Biebrzą”. W sumie liczy on 57 km i podzielony jest na dwie części: Szlak Tatarski Mały (19 km Kruszyniany-Józefowo-Królowe Stojło-Waliły Stacja) oraz Szlak Tatarski Duży (57 km Sokółka, Bohoniki, Malawicze Górne, Krynki, Kruszyniany, Supraśl, Białystok).
Wędrując tym szlakiem możecie zobaczyć Państwo jedyne w Polsce drewniane meczety pochodzące z XVIII i XIX w. znajdujące się w Bohonikach i Kruszynianach. Warto również zwrócić uwagę na zabytkowe mizary (cmentarze), gdzie na bramie wejściowej pod księżycem wyrzeźbionym na szczycie, można przeczytać inskrypcje w trzech językach: arabskim, białoruskim i polskim. Miejscowości położone na szlaku są jednak jeszcze szerzej zróżnicowane kulturowo i religijnie. Nierozerwalnie bowiem wiążą się one także z historią Żydów oraz z zamieszkującymi tu, również teraz licznymi wyznawcami prawosławia. Podróż szlakiem tatarskim daje dodatkowo możliwość obejrzenia obok drewnianych meczetów zabytkowych kościołów katolickich, cerkwi w Sokółce, Jacznie czy Bobrownikach, oraz synagogi w Krynkach.
To pokazuje, jak barwna kulturowo oraz bogata w tradycje jest kraina Podlasia. Podróż po tych terenach daje możliwość zobaczenia niespotykanej nigdzie indziej mozaiki kulturowo-etnicznej wschodnich terytoriów dawnej Rzeczypospolitej. To tutaj przeplatają się w niespotykany nigdzie indziej sposób wpływy islamu, judaizmu, katolicyzmu, prawosławia oraz staroobrzędowców tworząc swoisty tygiel kulturowy. Dodatkową atrakcją jest spotkanie oraz możliwość posłuchania o kulturze współczesnych tatarów zamieszkujących ziemię podlaską, a także degustacja kuchni tatarskiej.
Co warto zobaczyć?
Białystok – tutaj mieszka najwięcej Tatarów (ok. 1800). Do miejsc godnych uwagi zalicza się: zespół pałacowo-parkowy Branickich i Rynek Kościuszki, dzielnice Bojary, szlak Esperanto, katedra, ulica- deptak Lipowa. Synagoga, cerkiew św. Marii Magdaleny,
Sokółka – dwór myśliwski Suchołda, kościół pw. św. Antoniego Padewskiego, cerkiew prawosławna pw. św. Aleksandra Newskiego oraz muzeum regionalne, posiadające stałą wystawę poświęconą osadnictwu tatarskiemu;
Malawicze – dwór myśliwski Molawica;
Bohoniki – znajduje się tutaj jeden z dwóch czynnych na Podlasiu meczetów i cmentarzy muzułmańskich;
Bobrowniki – wieś ulicówka z drewnianymi domami i stodołami;
Krynki – drewniana cerkiew cmentarna pw. św. Antoniego, cerkiew pw. Narodzenia MB z 1868 r, cztery synagogi, liczne domy pożydowskie, jedyne takie w Polsce i jedno z dwóch na świecie (drugie prawdopodobnie w Paryżu) rondo, od którego odchodzi promieniście 12 ulic .
Białogorce - Pierwotnie miejscowość ta nazywała się Nietupa. Założył ją około 1500 r. bojar Nestor. W XVII w. osadzono tu Tatarów. Dawniejszych mieszkańców przesiedlono wówczas do Trejgli. W XIX w. nadane oficerom folwarki oraz ziemie prostych szeregowców były własnością tatarskich rodów Koryckich i Tuchan-Baranowskich. Obecnie w Białogorcach nie ma już śladu po tatarskich osadnikach. Wieś leży u podnóża piaszczystej skarpy, którą dzielą liczne wąwozy. Przy moście przecinającym szosę z Krynek do Kruszynian stał XIX-wieczny młyn wodny.
Górka - Miejscowość znajduje się na skraju Puszczy Knyszyńskiej. W 1679 r. założono tu folwark, który był własnością tatarskiego oficera Samuela Murzy-Krzeczowskiego. Do rozbiorów Polski wieś była własnością rodu Krzeczowskich, później przejął ją Korybut-Daszkiewicz. Obecnie znajduje się tu drewniany dwór z drugiej połowy XIX wieku, rządcówka murowana z 1915 r., drewniane budynki gospodarcze z końca XIX wieku oraz zdewastowany park krajobrazowy z drugiej połowy XIX w. Niegdyś był tu jeszcze drewniany lamus, który planowano przenieść do skansenu, jednak z przyczyn naturalnych – ze starości, uległ zniszczeniu. Obok dworku ocalały dwie XIX-wieczne stodoły oraz współczesne budynki PGR.
Kruszyniany – meczet z XVII/XVIII w., mizar (ok. 100 m od świątyni); restauracja Tatarska Jurta u Dżenety; legenda, iż meczet, młodszy od bohonickiego, został ufundowany przez ostatniego z Krzeczowskich, którzy przybyli tu za sprawą Jana III Sobieskiego.
Nietupa – stary młyn wodny. W górze rzeki znajduje się rezerwat przyrody chroniący siedliska bobrów.
Żylicze – dwie wsie już nieistniejące, na miejscu których wybudowano folwark (pozostały z niego jedynie ruiny);
Ciumicze – drewniane chałupy i obejścia z początku XX w.
Leszczany – do dziś zachowało się jedynie kilka drewnianych chat;
Supraśl – miasto, które posiada status uzdrowiska, ze względu na złoża leczniczej borowiny. Warto tutaj zobaczyć: Prawosławny monaster męski Zwiastowania Przenajświętszej Bogurodzicy Maryi i św. Apostoła Jana Teologa (mieści się tam muzeum ikon), budynki klasztorne z lat 1755-1764, bramę–dzwonnicę z 1752 r., cerkiew prawosławną pw. św. Jana Teologa z lat 1889-1891, „Starą Pocztę” z końca XVIII w., kościół katolicki pw. św. Trójcy wybudowany w latach 1861-1865, kościół ewangelicko-augsburski z 1870 r. (przekształcony na kościół katolicki) oraz zespół pałacowy Buchholtzów z lat 1892-1903.
Malawicze Górne – na niewielkim wzgórzu stoją pozostałości wiatraka, z braku wystarczająco dużych strumieni, niejeden w tej okolicy.
Serdecznie zachęcamy wszystkich do wycieczki tym szlakiem.
